Σήμερα
η Ελλάδα συνταράσσεται συθέμελα από μια βαθιά οικονομική και κοινωνική κρίση της
οποίας η τελική έκβαση είναι άδηλη. Σε πυκνή διατύπωση, η κατάσταση αυτή είναι το αποτέλεσμα της πλήρους αστοχίας του ελληνικού
εποικοδομήματος, δηλαδή του συνόλου των αξιών, αρχών, θεσμών και
διοικητικών δομών της ελληνικής κοινωνίας και του τρόπου με τον οποίο αυτές εκφράστηκαν
σε επίπεδο παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων.
Βασικός εκφραστής και κύριος υπαίτιος αυτής της αποτυχίας είναι το ελληνικό κράτος, το οποίο στα χέρια μιας ανεπαρκούς πολιτικής τάξης μετατράπηκε σε όχημα υλοποίησης προσωπικών και πελατειακών επιδιώξεων οι οποίες το μετέτρεψαν σε μήτρα αναξιοκρατίας, ανορθολογισμού, διαστρέβλωσης των οικονομικών δομών και εν τέλει μεγάλων αδικιών για το κατ’ εξοχήν παραγωγικό τμήμα της ελληνικής κοινωνίας.
Βασικός εκφραστής και κύριος υπαίτιος αυτής της αποτυχίας είναι το ελληνικό κράτος, το οποίο στα χέρια μιας ανεπαρκούς πολιτικής τάξης μετατράπηκε σε όχημα υλοποίησης προσωπικών και πελατειακών επιδιώξεων οι οποίες το μετέτρεψαν σε μήτρα αναξιοκρατίας, ανορθολογισμού, διαστρέβλωσης των οικονομικών δομών και εν τέλει μεγάλων αδικιών για το κατ’ εξοχήν παραγωγικό τμήμα της ελληνικής κοινωνίας.
Οι
παραπάνω διαπιστώσεις δείχνουν ότι οι απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις δεν μπορούν
να έχουν περιθωριακό χαρακτήρα ή να περιοριστούν στη λογιστική αντίληψη που
επιβάλλει η τρόικα. Απαιτείται εκ βάθρων αναδιάρθρωση της κρατικής δομής και
λειτουργίας που θα εκφράζει – αλλά και θα επιβάλλει – μια νέα φιλοσοφία. Στον
πολύ περιορισμένο χώρο αυτού του άρθρου θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε μια
πρόταση μεταρρύθμισης στο κορυφαίο επίπεδο πολιτικής λειτουργίας, την οποία
αντλούμε από τις αρχές εταιρικής διακυβέρνησης που εφαρμόζονται σε μεγάλους
ιδιωτικούς οργανισμούς.
- Μετάβαση σε διπλό σύστημα εξουσίας με διακριτούς ρόλους Προέδρου Δημοκρατίας και Πρωθυπουργού (four eyes principle). Βασική επιλογή στην προτεινόμενη αναμόρφωση λειτουργίας του πολιτικού συστήματος είναι η υλοποίηση συνταγματικής αναθεώρησης που θα προβλέπει σαφείς και διακριτούς ρόλους για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και τον Πρωθυπουργό, με τον πρώτο να έχει σαφώς αναβαθμισμένο ρόλο με εποπτικές, μη εκτελεστικές αρμοδιότητες και τον δεύτερο να διατηρεί τον σχεδιασμό και την ευθύνη για την υλοποίηση της πολιτικής. Ο διευρυμένος ρόλος του Προέδρου απαιτεί να είναι αιρετός απ’ ευθείας από τον λαό και να υποστηρίζεται από ένα σύνολο ελεγκτικών, μη εκτελεστικών υπηρεσιών. Βασική αποστολή του Προέδρου στο νέο πλαίσιο θα είναι ο υψηλός έλεγχος της λειτουργίας του κράτους και η εξασφάλιση της ευστάθειας και της συνέχειάς του. Ο ρόλος αυτός δεν υποκαθιστά την αντιπολίτευση αλλά ούτε και υποκαθίσταται από αυτήν, η οποία έχει τελείως διαφορετική σκοποθεσία και αποστολή. Στα επόμενα προτείνουμε ενδεικτικά άλλα όχι εξαντλητικά, δύο βασικές λειτουργίες που υποστηρίζουν τον νέο ρόλο του Προέδρου.
- Λειτουργία Ανάλυσης και Διαχείρισης Κινδύνων (Risk Analysis & Management Function). Κάθε οργανισμός πρέπει να μπορεί να αντιλαμβάνεται εγκαίρως και να αναλύει τους κινδύνους του εξωτερικού και εσωτερικού του περιβάλλοντος. Έτσι θα μπορεί να αναπτύξει δυνατότητες και σχέδια δράσης που θα του επιτρέψουν να εξουδετερώσει ή να αμβλύνει αυτούς τους κινδύνους. Είναι προφανές ότι στο σύγχρονο, ταχέως μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον αυτή η λειτουργία είναι κρίσιμη για την προσαρμογή και την επιβίωση ενός κράτους. Δυστυχώς, στο ελληνικό κράτος η λειτουργία αυτή ουσιαστικά δεν υπάρχει ή αν υπάρχει είναι κατακερματισμένη εντός των υπουργείων και διενεργείται υποτυπωδώς. Η πρόταση εν προκειμένω είναι να συσταθεί μια υπηρεσία, η οποία θα έχει άμεση γραμμή αναφοράς στον Πρωθυπουργό (solid line of reporting) και έμμεση στον Πρόεδρο (dotted line of reporting), με αποστολή την ανάλυση και την προβολή στο μέλλον συγκεκριμένων κινδύνων. Αναφέρουμε ενδεικτικά: η δημοσιονομική σταθερότητα της χώρας και οι πιθανοί κίνδυνοι που μπορούν να την διαταράξουν, η δυνατότητα αντιμετώπισης μελλοντικών κινδύνων (εξωτερικών και εσωτερικών), πιθανές συνέπειες από την τεχνολογική υστέρηση της χώρας σε κρίσιμους τομείς, ανάλυση ευρύτερων παγκόσμιων τάσεων και των συνεπειών τους, όπως π.χ. η παγκόσμια μετανάστευση, η εξάντληση φυσικών πόρων, μεταβολές στο περιβάλλον και το κλίμα και η επίδραση που θα έχουν μεσομακροπρόθεσμα κ.λπ. Προφανώς τα ζητήματα αυτά σε πολιτικό επίπεδο τα διαχειρίζεται η εκάστοτε κυβέρνηση. Ωστόσο, είναι σημαντικό να είναι ενήμερος μέσα από έναν επίσημο και θεσμοθετημένο δίαυλο και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο οποίος ως εκλεγμένος αντιπρόσωπος του ελληνικού λαού εξασφαλίζει τη συνέχεια της εποπτείας των κρατικών υποθέσεων. Π.χ. έτσι δεν θα μπορεί μια κυβέρνηση να ακολουθεί παρελκυστική πολιτική παραδίδοντας ένα πρόβλημα διογκωμένο στην επόμενη, αλλά ούτε και η επόμενη θα μπορεί να προσποιηθεί ότι δεν γνώριζε τα δεδομένα, αφού η παρουσία του Προέδρου θα εγγυάται ότι τα ζητήματα θα είναι ήδη «εις γνώσιν» μιας ισοδύναμης με την κυβέρνηση αρχής.
- Λειτουργία Εσωτερικού Ελέγχου (Internal Audit Function). Σε κάθε μεγάλη επιχείρηση, υπάρχει μια μονάδα η οποία είναι εξουσιοδοτημένη να ελέγχει τη λειτουργία των διαφόρων τμημάτων της και να αναφέρει στη διοίκηση τυχόν αποκλίσεις από την περιγεγραμμένη και απαιτητή συμπεριφορά τους. Με τον τρόπο αυτό όχι μόνο ελέγχεται η συμμόρφωση των τμημάτων της επιχείρισης στα καθήκοντα που τους έχουν ορισθεί, αλλά η διοίκηση μπορεί να ανιχνεύσει τυχόν ατέλειες ή αστοχίες και να επέμβει διορθωτικά. Η μονάδα Εσωτερικού Ελέγχου είναι ουσιαστικά το ενδοσκόπιο με το οποίο ο οργανισμός παρατηρεί τον εαυτό του ώστε να μπορεί να αυτορρυθμιστεί. Στην ελληνική δημόσια διοίκηση μια παρόμοια μονάδα υπάρχει (Επιθεώρηση Δημόσιας Διοίκησης), αλλά ο ρόλος της δεν είναι οργανικά αναβαθμισμένος και η λειτουργία της υπόκειται σε σύγκρουση συμφερόντων, αφού δεν δίνει αναφορά σε κάποια ανώτερη ή ισοδύναμη βαθμίδα εκτός κυβέρνησης (σ.σ. δηλαδή κατά κάποιο τρόπο ο ελεγχόμενος είναι και ο ελέγχων). Για να ξεπεραστούν αυτές οι ατέλειες η μονάδα Εσωτερικού Ελέγχου πρέπει να αποτελέσει ανεξάρτητη υπηρεσία που θα αναφέρεται σε τακτική βάση στον Προέδρο της Δημοκρατίας, ενώ οι αναφορές της θα πρέπει να έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα. Δηλαδή, σε τακτικές συνεδριάσεις που θα συγκαλεί ο Πρόεδρος και θα μετέχουν ο Πρωθυπουργός και οι καθ’ ύλην αρμόδιοι Υπουργοί (π.χ. ανά εξάμηνο) θα πρέπει να εξετάζονται τα ευρήματα της μονάδας Εσωτερικού Ελέγχου και εφ’ όσον γίνονται αποδεκτά, να δεσμεύεται ο Πρωθυπουργός για την ανάληψη συγκεκριμένων διορθωτικών ενεργειών. Σημειώνεται ότι με τη ρύθμιση αυτή δεν αίρεται η πολιτική ανεξαρτησία της κυβέρνησης, αφού το ελεγκτέο είναι το κατά πόσο οι δημόσιες υπηρεσίες λειτουργούν κατά τον τρόπο που τους έχει ορισθεί και όχι ο πολιτικός τους σχεδιασμός.